Deze kleurrijke Poolse stad was ooit het middelpunt van duistere naziplannen
- Artikel
- 08 sep 2022
- 6 minuten leestijd
Diep in Oost-Polen vind je het prachtige Zamosc. Een kleurrijke renaissancestad vol eeuwenoude gebouwen. Maar hoe vredig het hier ook oogt: ooit was deze plek het middelpunt van lugubere naziplannen. Dit is het verhaal van hoe Zamosc bijna Himmlerstadt heette.
Wie over het marktplein van Zamosc wandelt, zal niet geloven dat deze plek vol kleurrijke renaissancegebouwen ooit centraal stond in het buitenlandse beleid van Nazi-Duitsland. Hier, vlak bij de grens met Oekraïne, moest de eerste nazikolonie worden gesticht. Een plek van echte ‘germanisering’. Geen Pool was nog welkom en een nieuwe naam werd in het leven geroepen: Himmlerstadt. Juist, deze hervormde stad werd vernoemd naar de architect van de Holocaust.
Duitse kolonie
In 1941, twee jaar nadat Nazi-Duitsland het land binnenviel, ontstonden de eerste plannen voor een Duitse kolonie in Polen. Een plek waar alleen echte ‘Ariërs’ mochten wonen. Dit moest dé plek worden voor Duitsers buiten hun thuisland. Een plek waar ze zonder inmenging van andere rassen konden wonen, werken en bovenal zich voortplanten.
Grote evacuatie
Al snel gingen de Duitsers over tot actie. In november 1941 vonden er al wat proefontruimingen plaats in enkele dorpen en vanaf november 1942 haalde troepen Zamosc en honderden kleine dorpen daaromheen helemaal leeg. Polen eruit, Duitsers erin: dat was het doel. Meer dan honderdduizend mensen werden gedwongen te vertrekken. In eerste instantie naar concentratiekampen in de buurt. Daar vond een verdeling op basis van ras plaats.
Joden en Polen die niet in staat waren om te werken, werden gedeporteerd naar vernietigingskampen in de omgeving. Hen wachtte een vreselijke dood. Polen die wel konden werken werden veroordeeld tot dwangarbeid, vaak in Duitsland.
Blond en blauwe ogen
Maar niet alleen volwassenen moesten dealen met het lot dat nazi's hen oplegde. Zo’n dertigduizend kinderen werden weggehaald bij hun ouders. Het grootste deel van hen werd ook naar concentratiekampen gestuurd of naar Duitsland voor gedwongen arbeid. Behalve de iets meer dan vierduizend kinderen die voldoende Duitse kenmerken hadden. Had je bijvoorbeeld Duitse voorouders? Dan kwam je misschien in aanmerking voor ‘her-germanisering’. Of had je blond haar en blauwe ogen? Dan was er door je Arische kenmerken nog hoop om een übermensch te worden.
Arische opvoeding
Maar wat gebeurde er dan met deze vierduizend kinderen? Ten eerste werden ze naar Duitsland gedeporteerd. Vervolgens waren er twee mogelijke uitkomsten: geadopteerd worden door een Duits stel of in een Lebensborn-huis gestopt worden. Dit waren een soort verzorgingshuizen waar ze een Duitse naam kregen, enkel Duits mochten praten en de nazi-ideologie met de paplepel ingegoten kregen.
In zulke huizen zaten overigens niet alleen kinderen, maar ook ongehuwde, zwangere vrouwen die voldeden aan de Arische raskenmerken. Zij konden hun kinderen hier baren, waarna het tehuis de voogdij vaak overnam en de kinderen opvoedde.
Alles Duits
Terug naar Zamosc. Want in korte tijd waren de stad en omliggende dorpen uitgestorven. Het was tijd om de plaats opnieuw te bevolken. Daarvoor kwamen alleen etnische Duitsers in aanmerking. En dan vooral Duitsers die woonden in andere Centraal- of Oost-Europese landen. Zij kregen de kans om weer ‘echt Duits’ te worden. Boeren, arbeiders, huisvrouwen en officieren: ze waren allemaal welkom.
Straten kregen Duitse namen en Poolse monumenten werden vernietigd. Niks mocht mensen nog herinneren aan het feit dat dit ooit Polen was. Zamosc, oftewel Himmlerstadt, was Duits. In augustus 1942 bezocht Himmler zelf de stad. Zijn bevel? Weg met die oude renaissancegebouwen. Het plein moest gevuld worden met typische Duitse gebouwen. Niks van de prachtige stad mocht overblijven.
Nog steeds overeind
We horen het je denken: maar die gebouwen staan toch nog altijd overeind? Klopt. Dat is te danken aan de door de nazi’s aangewezen stadsbeheerder. Naar verluidt had hij meer waardering voor de prachtige gekleurde gebouwen en probeerde hij het vernielen van de Poolse pracht en praal te rekken. Hoe? Door steeds naar details te vragen over wat ervoor in de plaats moest komen.
Daarnaast liep de herbevolking niet helemaal zoals gepland. Tussen 1941 en 1944 lukte het wel om duizenden nieuwe inwoners naar de stad te krijgen, maar vloeiend ging het allerminst. Ten eerste was het lastig om families te vinden die geschikt waren voor ‘germanisatie’ en ten tweede was er nog altijd een strijd gaande in het gebied.
Verzet
Ondanks het gruwelijke optreden van de nazi’s was het namelijk niet zo dat de Poolse inwoners alles maar slikten. Vooral boeren uit de omgeving vluchtten naar omliggende bossen en sloten zich van daaruit aan bij het verzet. Aanslagen op de met kolonisten gevulde stad waren geen uitzondering. Kinderen van nieuwe inwoners werden regelmatig ontvoerd en volwassenen vermoord. Duitsers pakten de verzetsstrijders vervolgens hard terug door ze publiekelijk te executeren op het marktplein. Maar ook dat stopte Poolse rebellen niet.
Het continue verzet zorgde er uiteindelijk voor dat de oogsten in het gebied tegenvielen en dat de handel en distributie werd verstoord. Daarbij was het voor nieuwe inwoners natuurlijk geen veilige plek om te wonen. Verschillende kolonisten sloegen na verloop van tijd dan ook op de vlucht. Zamosc werd daardoor nooit het naziparadijs dat de Duitsers voor ogen hadden.
Ondertussen rukten geallieerde troepen vanuit alle hoeken op en in 1944 werd Zamosc veroverd door het Rode Leger van de Sovjet-Unie. De Poolse stad werd daardoor nooit echt Himmlerstadt en de oogstrelende gebouwen rondom het plein bleven overeind.
Enige herinnering
Nog altijd is Zamosc een unieke stad. Maar dat heeft niets te maken met de tijdelijke aanwezigheid van nazi’s. De Italiaanse renaissancestijl die overal in Zamosc terugkomt is uitbundig, kleurrijk en wordt zelfs als voorbeeld gebruikt bij het ontwerp van nieuwe steden. Sinds 1992 staat de gehele stad op de UNESCO werelderfgoedlijst.
Om de verschrikkelijke periode te gedenken, kan je nog altijd Rotunda Zamosc bezoeken. Dit was het opvangkamp waar Joden en andere inwoners hun lot toebedeeld kregen. Sommigen gingen naar andere concentratiekampen, anderen naar Duitsland en ruim achtduizend mensen werden hier direct vermoord. Het is een van de weinige plekken die de huidige inwoners van Zamosc doet denken aan het gruwelexperiment van de nazi’s. En dat is misschien maar goed ook.
Ook op veel andere Poolse plekken liet de Tweede Wereldoorlog sporen achter. Zoals in Ksiaz Castle: een mysterieus nazi-kasteel in het Sudetengebergte.
