In 2050 een koffietekort? Wat we kunnen leren van koffieland Ethiopië

Je staat er misschien niet bij stil waar je koffie vandaan komt als je met een slaperig hoofd je zwarte filterkoffie of je verantwoorde ‘havercappu’ naar achteren giet. Jammer, want de oorsprong van je koffie heeft veel invloed op de wereld. Zeker met een dreigend koffietekort.

Om maar meteen met de deur in huis te vallen: bijna alle koffie die je ooit gedronken hebt komt oorspronkelijk uit Ethiopië. De arabicaboon, de meest gewilde boon ter wereld, vindt zijn oorsprong in de regio Kaffa, in het zuidwesten van het land. Koffie is dan ook bij uitstek een Ethiopische uitvinding. Het gaat helemaal terug naar de zesde eeuw en kent zelfs een legende. Zo zou een geitenherder genaamd Kaldi erachter zijn gekomen dat zijn geiten erg actief werden na het eten van een bepaalde soort bes. Hij probeerde het zelf uit en merkte hetzelfde effect. Om het makkelijker te verteren, vroeg hij een monnik om er een drank van te maken. Die monnik zou na veel experimenteren koffie hebben uitgevonden. De naam ‘Kaldi’ kom je ook nu nog veel tegen in het straatbeeld van hoofdstad Addis Abeba.

Een koffieceremonie en de ‘geest uit de fles’

De drank heeft zo’n grote invloed op de cultuur, dat er zelfs een koffieceremonie als gebruik in het leven wordt geroepen. Tijdens zo’n ceremonie is het de bedoeling dat de groene, rijpe koffiebonen uiteindelijk geroosterd en vermalen worden tot drie verschillende soorten koffie, van sterk naar minder sterk. Koffie-expert Joost Leopold reisde naar Ethiopië af voor zijn werk en zag van dichtbij hoe zo’n ceremonie in zijn werk gaat. “Eerst worden de bonen gebrand in een wok, waarna de donkere bonen in een holle boomstam worden gedaan en daarin worden fijngehakt met een stok. Dat maalsel komt in een aardenwerken pot, waarin het met water wordt vermengd en het geheel op kooltjes wordt gekookt. Na een kwartier koken wordt de pot opgeschonken in porseleinen kopjes. De dag begint met de sterkste koffie genaamd ‘Abol’, in de middag is de middelsterke Tona aan de beurt en de laatste, meest milde ‘Baraka’, wat ook wel ‘zegening’ betekent, wordt in de avond gedronken. Ieder van de drie soorten wordt telkens van hetzelfde gruis gemaakt. Dat is ook de reden waardoor de koffie steeds minder sterk wordt.”

De ceremonie kan soms uren duren en wordt geleid door de vrouw in de gemeenschap die het beste koffie kan zetten. Saskia Kloezeman, touroperator in Ethiopië en vijf jaar werkzaam geweest in de koffie-industrie, benoemt een ander bijzonder feitje tijdens de ceremonie: “Bij het schenken van de koffie wordt vaak een koffiepot met twee tuiten gebruikt. Eén om de koffie te schenken, de ander om de kwade geest ‘uit de fles’ te laten, zodat deze zich niet mengt met de koffie zelf.”

Koffiegeur met een vleugje wierook domineert de straten

Er zijn ook mannen die koffie zetten. Zij doen dat met een oud espressoapparaat, een model dat ooit is achtergelaten toen de Italianen een poging deden om het land te koloniseren. Zonder succes trouwens. Ethiopië is dan ook samen met Liberia het enige, Afrikaanse land dat nooit gekoloniseerd is. Het is maar de vraag of je zo’n koffie moet aannemen, zegt Joost. “Zij maken een Ethiopische versie van een macchiato waarbij de melk lang is voorgekookt. Sommige Ethiopiërs zweren erbij, maar zelf was ik er niet enorm over te spreken.” Het staat volgens Joost wel buiten kijf dat Ethiopiërs gepassioneerd zijn over hun koffie. “Overal, van de hotels tot aan de armere wijken, zitten vrouwen met een wok bonen te branden. De geur domineert de straten van Addis Abeba, vaak gemengd met een vleug wierook. Ze maken er ook vaak snacks bij, zoals popcorn en pinda’s. De lokale verschillen van waar de koffie vandaan komt zijn hier gigantisch. Omdat mensen hier zulke kenners zijn, proeven ze gelijk van welke regio het komt.”

Ethiopië ademt dus koffie. Het is het enige land ter wereld waar vijftig procent van de goede oogst uit eigen land in eigen land blijft. “In de meeste koffielanden worden de minst goede bonen gehouden voor de interne markt, zodat de goede bonen geëxporteerd kunnen worden,” zegt Joost. De economie van het land is dan ook voor een derde afhankelijk van de koffieplant.

Dat betekent niet dat het een rijk land is, integendeel. Bregje Deben, auteur en koffie-expert bij hetzelfde kennisinstituut als Joost: “Brazilië is de grootste koffie-exporteur ter wereld. Voor hen is koffie slechts twee procent van hun hele exporteconomie. Ethiopië is een droog land en er valt op koffie na bijna niets te verbouwen.” Daarbij kampt het land met armoede en politieke onrust. Er zijn constant spanningen met Eritrea en Somalië en sinds 2018 is de Ethiopische staat in een interne oorlog verwikkeld met de provincie Tigray, waar ook de Somalische terroristenorganisatie Al-Shabaab zich in gemengd heeft. Joost benadrukt dan ook dat op je eigen houtje hier naartoe reizen geen optie is. “Wij zijn hier vorig jaar geweest en een reis onder begeleiding is echt nodig. Toen wij er waren, was er een grote demonstratie op een groot plein in de stad. Toen werd ons zelfs aangeraden om die dag daar niet in de buurt te komen.”

Maar laat je niet afschrikken, want de volksaard is erg gastvrij. Zelfs als inwoners weinig te bieden hebben, geven ze je wat ze kunnen. “Het zuidwesten bijvoorbeeld heeft geen toeristische trekpleisters zoals ondergrondse kerken of bijzondere natuurfenomenen. Daardoor is de infrastructuur voor reizigers in dit deel van het land nog iets minder ontwikkeld. Dat betekent niet dat ze reizigers vervelend vinden, integendeel. Ze ontvingen ons met open armen en ze praten enorm graag over koffie, waardoor Ethiopië voor ons natuurlijk een walhalla is.”

Wat kunnen we leren van Ethiopië?

En ondanks deze politieke onrust blijft de koffie-export onvermoeibaar. Wat wel een groter probleem lijkt te worden is klimaatverandering. Saskia: “Veranderend klimaat heeft impact op de koffie. Koffie kan hier als enige plek ter wereld zonder moeite in het wild groeien, dus de plant zal niet verdwijnen. Regentijden worden alleen anders, wat betekent dat de grootte van de oogst in de toekomst steeds kleiner kan gaan worden.” Joost beaamt dit ten dele. “Bij Kaffa in de buurt, de oorsprong van de koffie, zeggen ze niets van klimaatverandering te merken. Dat komt echter doordat de omstandigheden zo gunstig zijn dat het erg lang zal duren voordat de plant daar uitsterft. We hebben met een koffiecorporatie gesproken en die zegt dat Ethiopië in andere delen van het land wel degelijk te kampen heeft met de gevolgen van klimaatverandering.” Hij stelt dan ook dat we anders naar koffie moeten gaan kijken. “Ga niet meer achteloos voor een bak uit de automaat, maar zorg dat je weet waar het vandaan komt. Vraag het aan je barista of koop je koffie bij een merk waar de herkomst op te lezen is, het liefste met de hoogtemeters waar het verbouwd is. Als dat op de verpakking staat, is dat vaak een indicatie dat het zuivere koffie is. Bewustwording is belangrijk om een eerlijke prijs voor koffie te betalen. Ga jezelf afvragen: wat is koffie voor je waard? En ben je bereid die ene euro extra te betalen en duurzaam koffie te drinken?”

De manier waarop Ethiopiërs duurzaam met hun koffie omgaan is bewonderenswaardig. Ze gebruiken alles van de plant. Naast de bonen voor de koffie, zetten ze ook thee met de schil en de bladeren van de plant: Kuti. Wat we dus qua duurzaamheid kunnen leren van Ethiopië? Het feit dat meer dan vijftig procent van de oogst in eigen land blijft en dat de mensen zoveel van de plant gebruiken.

Volgens de Ethiopische ambassade is het land veilig te bereizen, maar de Nederlandse overheid denkt daar anders over. De enige veilige regio’s volgens het ministerie van Buitenlandse Zaken? Afar, grenzend aan Djibouti in het noordoosten van het land, de regio’s Centraal-, Zuid- en Zuidwest-Ethiopië (de koffiegebieden) in het zuidwesten en Addis Abeba. Ga voor meer veilige reisinformatie over Ethiopië naar de website van Nederland Wereldwijd.

Liever thee? Reis dan met deze route dwars door Sri Lanka en bezoek de theevelden.

• Deel