Stille natuurramp: wat betekent het smelten van permafrost voor ons?
- Artikel
- 30 maa 2022
- 8 minuten leestijd
Klimaatverandering, CO2-uitstoot en smeltende ijskappen: bijna dagelijks worden we ermee geconfronteerd. Wat ook in dat rijtje past? Smeltend permafrost. Misschien heb je er wel eens van gehoord. Waarom is dit zo dramatisch? En wat kunnen we verwachten?
27 februari 2022: opnieuw een vernietigend rapport van het VN-klimaatpanel IPCC, waar honderden wetenschappers aan werkten. De conclusie? De gevolgen van klimaatverandering zijn voor mens en natuur nog ernstiger dan eerder werd gedacht. De wereldwijde effecten zijn nu al ingrijpend en zélfs deels onomkeerbaar.
Twee voor twaalf
In sommige gebieden zijn ze bijna met het blote oog te zien: de gevolgen van een steeds warmer wordende planeet. Maar ook op minder zichtbare plekken, zoals onder de grond, gebeurt er van alles. Zoals in de permafrost in poolgebieden. Grote kans dat je wel eens gehoord hebt van deze term, maar niet precies weet wat het inhoudt.
Ook al klinkt het ingewikkeld, permafrost betekent precies wat de naam zegt: permanent bevroren. In bepaalde gebieden, voornamelijk in de noordelijke poolcirkel, is het zo koud dat de ondergrond nooit volledig dooit. ’s Winters is de grond hier volledig bevroren en in de zomer ontdooit alleen de bovenste laag. De laag die ontdooit en opnieuw bevriest wordt de actieve laag genoemd. Daaronder vind je dikke lagen ijs, tot wel honderden meters diep.
Nu denk je misschien dat dit slechts in enkele gebieden voorkomt, maar niets is minder waar: naar schatting bestaat meer dan twintig procent van de ondergrond op aarde uit permafrost. Het grootste gedeelte hiervan vind je in Siberië. Daar heb je permafrostgebieden groter dan Argentinië.
Leven op permafrost
Merk je dan ook verschil tussen het leven op een permafrostondergrond en een normale ondergrond? Wel degelijk. Huizen worden hier gebouwd op houten of betonnen palen, zodat de warmte van het huis de grond niet opwarmt. Dit zou problematisch zijn, omdat de ondergrond dan smelt en onstabiel wordt.
Ook buizen, zoals water- en gasleidingen, kunnen niet onder de grond liggen. De bodem is daarvoor te hard. In steden op permafrost hangen alle leidingen dus boven de grond. Een stad waar je dit duidelijk ziet is Jakoetsk: een van de koudste steden op aarde en de grootste stad gebouwd op permafrost.
Smeltende ondergrond
Inwoners van de poolgebieden zijn al generaties gewend aan het leven op permafrost. Toch zijn er de laatste jaren veranderingen zichtbaar. De ijzige ondergrond ontdooit en de actieve laag wordt steeds groter. Wat dat voor de inwoners van bijvoorbeeld Jakoetsk betekent? De grond zakt letterlijk onder hun voeten vandaan. Omdat de ondergrond zachter en onstabieler wordt, zakken hele gebouwen weg. Scholen, huizen, flats en ook gasleidingen: ze hebben het allemaal te verduren. Een op de tien huizen in Jakoetsk heeft al schade opgelopen door klimaatverandering.
Voor inwoners in Siberië heeft smeltend permafrost dus rampzalige gevolgen. Maar aan de kust van Alaska is de situatie niet veel beter. Door opwarming komen permafrostlagen hier bloot te liggen. Dit zorgt ervoor dat het ijs onder de grond verder smelt en in de Arctische zee verdwijnt. Het gevolg? De waterspiegel stijgt en huizen van inwoners komen in gevaar. Onderzoekers schatten dat de toekomst van meer dan dertig kustdorpen in Alaska onzeker is. Sommige dorpen zouden per jaar zelfs tachtig meter land kwijtraken aan de zee.
Alleen in de noordelijke permafrostgebieden vind je al meer dan honderdduizend gebouwen, veertigduizend kilometer aan wegen en bijna tienduizend kilometer aan pijpleidingen. Zeventig procent van deze infrastructuur is gebouwd op sterk ontdooiend permafrost en loopt dus een groot risico op enorme schade.
Vicieuze cirkel
Niet alleen voor de inwoners van permafrostgebieden is het ontdooiende ijs reden tot zorg. Zij zien de gevolgen met het oog, maar de onzichtbare gevolgen zijn nadelig voor de hele wereld. In de dikke ijslagen zit namelijk enorm veel methaan opgeslagen. Methaan is een broeikasgas dat bijna honderd keer meer warmte vasthoudt dan CO2. En met het ontdooien van het permanente ijs, komen deze gassen vrij in de atmosfeer.
Volgens Copernicus Climate Change Service (C3S), een onderzoeksprogramma dat naar onze planeet en haar omgeving kijkt, nam de hoeveelheid methaan in onze atmosfeer de laatste tien jaar flink toe. Nog nooit maten wetenschappers zoveel methaan op als in 2021. Onderzoekers kunnen de oorzaak niet honderd procent duiden, maar veel kijken naar de smeltende permafrost. Experts zijn het eens dat er meer broeikasgassen in permafrost zitten opgeslagen dan in de volledige atmosfeer.
Corona 2.0
Alsof verdwijnende dorpen en een sneller opwarmende aarde nog niet genoeg reden tot zorg zijn: smeltend permafrost maakt ook het risico op een nieuwe pandemie groter. De reden daarachter is behoorlijk sciencefictionwaardig. In het eeuwige ijs zit namelijk een flinke hoeveelheid aan prehistorische dieren, planten en bacteriën. Jarenlang zaten ze geïsoleerd onder de grond, maar met het smelten van het ijs komen ze langzaam maar zeker aan de oppervlakte. En niet alleen de eeuwenoude dieren komen daarmee bovendrijven, de ziektes komen met hen mee.
Enkele jaren geleden zorgde een rendierkarkas in Siberië al voor een plaatselijke uitbraak van de besmettelijke miltvuurbacterie. Tientallen mensen raakten besmet en twee overleden. Hoe meer ijs er smelt, hoe groter de kans dat we in aanraking komen met virussen, waarvan we sommigen wellicht niet eens kennen.
Dat dit niet alleen bangmakerij is, blijkt wel uit een onderzoek in Zweden. Wetenschappers verzamelden daar zo’n tweehonderd monsters uit de permafrost. Daarbij werden bijna tweeduizend nog niet eerder beschreven viruspopulaties aangetroffen. Meer dan de helft daarvan was nog altijd actief.
Toch hoeven we ons nog niet echt zorgen te maken volgens deskundigen. Omdat er relatief weinig mensen in permafrostgebieden leven, is de kans op een wereldwijde uitbraak klein.
Kernafval
Een tikkende tijdbom, dat is hoe je de smeltende ijslaag het beste kan beschrijven. Om dat nog nét wat realistischer te maken, vind je op sommige plekken kernafval in de grond. Volgens onderzoekers van ruimtevaartorganisaties NASA en ESA werd permafrost tijdens de Koude Oorlog gebruikt om kernafval in op te slaan. Een deel van dat afval ligt er nog steeds en kan door opwarming bloot komen te liggen. Kernafval houdt lang stand en biedt dus een extra bedreiging voor bewoners van de poolgebieden.
Kantelpunt
Permafrost zou wel eens het kantelpunt in klimaatverandering kunnen zijn. En niet in positieve zin. Op dit moment lijkt ons ecosysteem nog altijd meer broeikasgassen op te nemen dan we wereldwijd uitstoten, maar het VN-klimaatpanel IPCC waarschuwt dat het tij snel zal keren. Als de permafrost verder smelt en er nog meer broeikasgassen vrijkomen, kan dit een grote rol spelen.
Twee keer te veel
Hoe snel de permafrost zal ontdooien is nog moeilijk te zeggen, maar de gebieden met een bevroren ondergrond lijken meer last van opwarming te hebben dan andere gebieden. Zo bleek uit onderzoek van de Washington Post dat Jakoetië, een groot gebied in Oost-Siberië, met meer dan drie graden Celsius is opgewarmd sinds het pre-industriële tijdperk. Dat is twee keer de limiet die wetenschappers aanhouden om klimaatverandering in bedwang te houden.
Honderden meters ijs verdwijnen niet zomaar door een warmere buitenlucht. Het duurt dus waarschijnlijk nog wel duizenden jaren tot alle permafrost is verdwijnen. Maar daarop wachten is geen slim plan, vanwege de gevolgen van elke smeltende meter.
Op een kiertje
Is er dan helemaal geen hoop voor ons? De deur staat nog op een kiertje. Het IPCC is van mening dat er snel actie ondernomen moet worden om de temperatuurstijgingen wereldwijd te beperken.
Gras en struiken. Volgens onderzoek zou dat ons kunnen helpen. Dit biedt schaduw, isoleert en zorgt ervoor dat de grond minder snel opwarmt. Ook houdt het kou vast als de lucht warmer wordt. Verder kunnen ook grazers, zoals schapen of paarden, helpen: ze bevorderen begroeiing en remmen hierdoor de opwarming af. Of de dieren genoeg bij elkaar kunnen grazen om het smelten te stoppen is maar de vraag. Een ding is in ieder geval zeker: op het moment dat de toekomst van je huis afhangt van een groep grazende schapen, wordt het allemaal wel erg spannend.
Een stad die dagelijks te maken heeft met de smeltende permafrostlaag is Jakoetsk. Zo ziet het leven in de koudste stad ter wereld eruit.
