Van Mexico tot Madagaskar: De diverse dodenrituelen van de wereld
- Artikel
- 15 okt 2024
- 6 minuten leestijd
Día de los Muertos is in aantocht en daarom duiken we deze week in een misschien wat minder vrolijk onderwerp: dodenrituelen. Maar dat is maar net vanuit welk perspectief je het bekijkt.
Hoe het Westen zijn rouwrituelen verloor?
Als we terug in de tijd gaan, wijzen veel onderzoekers naar de pest als het begin van het verlies van rouwrituelen in het Westen. De pest sloeg zo hard toe dat het vrijwel onmogelijk was om voor elke overledene een waardig afscheid te organiseren. Deze verschuiving heeft onze omgang met de dood veranderd. Met de opkomst van medische doorbraken konden voor het eerst ziektes genezen worden, en daarmee ontstond een nieuw idee: misschien kunnen we de dood wel verslaan.
Dit klinkt bekend, niet? Van anti-aging crèmes tot medische ingrepen, we zijn voortdurend bezig met het rekken van ons leven. Hierdoor is rouw steeds meer een individuele ervaring geworden. Maar we moeten niet vergeten dat ook in het Westen rouwrituelen bestaan. Ze zijn vaak minder uitbundig en voelen negatief of verdrietig, maar ze zijn er zeker. Volgens Mariske Westendorp, universitair docent Antropologie, zijn rouwrituelen overal, maar we gaan er anders mee om. Welke bijzondere rouwrituelen zie je dan wereldwijd, en hoe verschillen deze van onze benadering?
Día de los Muertos
We beginnen met de viering van Día de los Muertos in Mexico, ook wel Dag van de Doden. Maar een bijzonder aspect waar je misschien nog niets van wist is het begrip Calavera, wat letterlijk ‘schedel’ betekent. Deze schedels zie je tijdens het festival overal terugkomen en dit is niet zonder reden. In de 18e en 19e eeuw waren calaveras humoristische gedichtjes die meestal sarcastische of spottende opmerkingen bevatten over mensen die nog leven.
Deze gedichten worden vaak geschreven in de vorm van een grafschrift en zijn bedoeld om de levenden op een speelse manier te bekritiseren of te plagen. Ook is Todos somos calaveras een quote die vaak gebruikt wordt in Mexico. Dat betekent ‘we zijn allemaal skeletten’: onder al onze zelfgemaakte franje, zijn we allemaal gelijk. Het idee hierachter? Humor in de dood brengen. Uiteindelijk gaan we allemaal dood, of je nu beroemd, rijk of een gewone sterveling bent.
The city that never sleeps
New York mag dan bekendstaan als the city that never sleeps, maar na een paar dagen in Varanasi besef je pas echt wat dat betekent. Vooral langs de oevers van de heilige Ganges, met de Burning Ghats als het kloppend hart. Deze befaamde crematieplekken zijn ondanks de chaos en drukte, juist misschien wel ’s werelds meest gewilde rustplaats. In Manikarnika Ghat, een van de oudste Hindoe crematieplaatsen ter wereld, worden hindoes openbaar gecremeerd op brandstapels. Familieleden leggen bloemen op het lichaam, stoppen rijst in de mond als voedsel voor de ziel en geven geld in de hand. Als spiritueel hart van India is deze laatste rustplaats zo gewild, dat er altijd meerdere crematies tegelijk plaatsvinden en het vuur van de brandstapels nooit dooft. Na de verbranding strooien families de as van de dierbare uit in de heilige rivier Ganges. En ja, om je vraag te beantwoorden: in diezelfde Ganges wassen bewoners zich tijdens de zonsopgang.
Yanomami-volk
In India belandt de as van overledenen in de heilige Ganges, maar bij het Yanomami-volk in het Amazonegebied gaat het er heel anders aan toe. Wanneer iemand overlijdt, wordt het lichaam gecremeerd en de as gemengd met bananen, waarna het als een papje door de gemeenschap wordt gegeten. Dit ritueel is een eerbetoon aan de xapiripë, de geest die in alles leeft. Door de as te eten, nemende de levenden de kracht van de overledene in zich op. Alle bezittingen van de dode worden ook verbrand, en hun naam wordt nooit meer uitgesproken om te voorkomen dat de geest terugkomt. Klinkt voor ons misschien luguber, maar volgens Mariske kijken de Yanomami er heel anders naar: “Wij stoppen volgens hen onze dierbaren in de koude grond en laten de wormen eraan eten. Dat is pas mensonwaardig in die cultuur.”
Dancing with the dead
Iemand na de begrafenis nooit meer terugzien? In Madagaskar denken ze daar heel anders over. Tijdens Famadihana, letterlijk 'het omdraaien van de botten', worden de voorouders om de zeven jaar opgegraven. Tijdens dit unieke ritueel van de Malagasy bevolking komt het hele dorp en alle familieleden samen. De overledenen worden op schouders gedragen terwijl de levenden dansen en zingen. Er worden zelfs 'gesprekken' gevoerd met de doden om ze bij te praten over het leven van de afgelopen jaren.
Het proces van Famadihana begint bij familieleden al voordat de overledenen worden opgegraven, namelijk wanneer een voorouder in een droom voorkomt — een heel normaal verschijnsel, volgens Westendorp. "De voorouders zijn nog steeds een onderdeel van de gemeenschap," legt ze uit. "Je kan nog altijd met ze communiceren, en zij communiceren ook met jou. Ze verschijnen in dromen en geven advies.”
Fantasie-doodskisten
In Ghana hebben ze een kleurrijke traditie als het gaat om afscheid nemen: de creatie van fantasiedoodskisten. Deze unieke kisten weerspiegelen de passie of het beroep van de overledene — denk aan kisten in de vorm van een specifieke auto of een favoriet dier. Deze op maat gemaakte kisten zijn niet alleen een laatste rustplaats, maar vieren ook het leven en de erfenis van het individu. De overtuiging is dat deze bijzondere doodskisten de overledene helpen in het hiernamaals.
Nederlandse rituelen
Ook in Nederland zijn rituelen rondom het omgaan met de dood te vinden; ze vallen alleen wat minder op. Zoals Mariske zegt: “Bij ons overlijdt iemand en een herinnering blijft over. Wij steken een kaarsje op en houden iemand in gedachten. Het zou niet werken om met z'n allen naar de begraafplaats te gaan en te huilen of te feesten; zo zijn we nou eenmaal niet opgegroeid.”
Meer bijzondere dodenrituelen? Lees hier over de ‘zwevende begraafplaats’ in de Filippijnen.
